Μ. ΑΠΟΣΤΟΛΑΤΟΣ: ΣΑΡΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ
Τις 13 Οκτωβρίου συμπληρώθηκε ένας χρόνος από τον θάνατο, μέσα στις δύσκολες συνθήκες που συνεπάγεται ένας γενικευμένος καρκίνος, του ποιητή Μάκη (Γεράσιμου) Αποστολάτου (Μ.Απ., 1948-2010). Δεν ήταν όμως μόνο ποιητής ο Μ. Απ. Ήταν συγχρόνως διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού «Ομπρέλα» και πρόεδρος του λογοτεχνικού σωματείου «Ενωτική Πορεία Συγγραφέων». Ήταν για πολλούς νέους ο δάσκαλος και μέντοράς τους, αυτός που τους ώθησε να γράψουν, που τους ενθάρρυνε, που δημοσίευσε τα γραπτά τους. Η πολύπλευρη αυτή συμμετοχή του Μ.Απ. είχε μακρά διάρκεια, καθώς συμπλήρωσε μέχρι τον πρόωρο θανατό του τέσσερις δεκαετίες παρουσίας στα λογοτεχνικά και γενικότερα τα πολιτιστικά μας δρώμενα. Στο σημείωμα που ακολουθεί θα εξετάσουμε με κάθε δυνατή συντομία αυτή την τριπλή συμβολή του Μ.Απ.
Το περιοδικό «Ομπρέλα»
Το περιοδικό «Ομπρέλα» ήταν (μαζί με το δημιουργικό προσωπικό του έργο) η κύρια απασχόληση του Μ. Απ. «Αφιέρωσε σ’ αυτήν τη μισή ζωή του - κυριολεκτικά!», γράφει στο κείμενό του «Το χρονικό της “Ομπρέλας”» ο Γιώργος Καραντώνης (2011). Το περιοδικό είχε πρωτοκυκλοφορήσει το τελευταίο δίμηνο του 1981. Όταν γιορτάστηκαν τα 20 χρόνια του περιοδικού είχαν ήδη κυκλοφορήσει 55 τεύχη. Ο ιδρυτής, εκδότης και διευθυντής του περιοδικού κυκλοφόρησε ως τον θάνατό του 90 συνολικά τεύχη. Το 91ο τεύχος κυκλοφόρησε ως αφιέρωμα στον Μ. Απ. μετά τον θάνατό του από φίλους και συνεργάτες, με κείμενα αναφερόμενα στον ίδιο και σε διάφορες πτυχές του έργου του.
Είναι πράγματι σημαντικό το γεγονός ότι ένα λογοτεχνικό περιοδικό που δεν υποστηριζόταν από κάποιον εκδοτικό οργανισμό, χωρίς επαγγελματικό μηχανισμό ή προσωπικό, που έπαιρνε ελάχιστες διαφημίσεις κυρίως από εκδότες ή συγγραφείς, που είχε ελάχιστες χορηγίες και μικρό αριθμό συνδρομητών, μπόρεσε να επιβιώσει για τριάντα ολόκληρα χρόνια. Τα τελευταία μάλιστα χρόνια συνεχώς βελτιούμενο, με έκδοση αφιερωμάτων σε θέματα ή πρόσωπα, με συνεργασίες διαπρεπών διανοουμένων, πανεπιστημιακών, ακόμα και ακαδημαϊκών. Κι αυτά χωρίς την παραμικρή έκπτωση στις αρχές του περιοδικού και του εκδότη, που εξακολουθούσε να επιλέγει με ελεύθερη σκέψη τα αφιερώματά του και να δημοσιεύει τα καυστικά του σχόλια πάνω σε πνευματικά θέματα. Η έκδοση του περιοδικού μπόρεσε να συνεχιστεί όλον αυτό τον καιρό χάρη στην προσωπική συμβολή του Μ.Απ. Ακόμα και τις πιο δύσκολες μέρες των τελευταίων χρόνων, όταν η αρρώστιά του τον είχε καταβάλει, κύρια έγνοια του ήταν το περιοδικό. Αναζητούσε τυπογραφεία και βιβλιοδετεία στις άκρες της πόλης για να βρίσκει τις φθηνότερες τιμές, δημιουργούσε διαπροσωπικές σχέσεις με τεχνικούς και γραφίστες και διαπραγματευόταν μαζί τους το κόστος. Έκανε μόνος του τις διορθώσεις και επέστρεφε τα δοκίμια. Κι έφερνε τα τεύχη από το τυπογραφείο παρακαλώντας κάποιον από τα μέλη ή τους φίλους της ΕΠΟΣ και της «Ομπρέλας» που είχαν αυτοκίνητο. Τα ανέβαζε στο μικρό διαμέρισμα της Θεμιστοκλέους, ταξινομούσε όσα ήταν για ταχυδρόμηση και μοίραζε με τα ίδια του τα χέρια τα τεύχη στα κεντρικά βιβλιοπωλεία. Με αυτόν τον τρόπο της προσωπικής συμβολής κατόρθωνε να διατηρεί την έκδοση του περιοδικού όλα αυτά τα χρόνια και να έχει το περιθώριο να προσφέρει τεύχη σε διανοούμενους, συγγραφείς, πανεπιστημιακούς κ.α., προκαλώντας και μελλοντικές συνεργασίες.
Λίγους μήνες πριν τον θάνατό του του απονεμήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού η τιμητική σύνταξη λογοτεχνών. Στο ποσό της σύνταξης στήριζε ο Μ.Απ. όλες του τις ελπίδες για τη συνέχιση της έκδοσης του περιοδικού, για τη βελτίωσή του και ίσως τη μικρότερη από μέρους του καταπόνηση, καθώς η αρρώστια του είχε προχωρήσει και οι δυνάμεις του τον εγκατέλειπαν. Τελικά όμως, και παρά τις διάφορες προσπάθειες για την επιτάχυνση της καταβολής της σύνταξης, αυτό δεν έγινε δυνατό. Ο Μ.Απ. πέθανε χωρίς να προλάβει το τιμητικό οικονομικό βοήθημα του Υπουργείου.
Η Ενωτική Πορεία Συγγραφέων
Η ΕΠΟΣ, η Ενωτική Πορεία Συγγραφέων, αποτέλεσε ένα από τα σταθερά ενδιαφέροντα του Μ.Απ. Ξεκίνησε ως «Επιτροπή Αγώνα Νέων Λογοτεχνών» το 1975. Όπως γράφει σε διακήρυξή του το προεδρείο κατά το 2005 ο σύλλογος «... γεννήθηκε και ανδρώθηκε με θυσίες διαγράφοντας μια επίπονη πορεία μέσα από συμπληγάδες και είναι φυσικό να μην είπε ακόμα την τελευταία του λέξη, στο αδύνατο λογοτεχνικό κίνημα». Στις αδικαίωτες φιλοδοξίες της ΕΠΟΣ και προσωπικά του Μ.Απ., που διετέλεσε πρόεδρος της ΕΠΟΣ από το 1979 ως το 2009, ήταν η δημιουργία ομοσπονδίας των αδελφών λογοτεχνικών σωματείων, με τρόπο που θα ισχυροποιούσε τις διεκδικήσεις των λογοτεχνών, ενώ συγχρόνως θα επέτρεπε σε καθένα από αυτά να διατηρεί την ιδεολογική, αισθητική και πρακτική αυτονομία του.
Μία από τις πρωτοτυπίες της ΕΠΟΣ ήταν η ισότιμη εγγραφή στο σύλλογο λογοτεχνών από άλλες χώρες. Στις δυο αναφερόμενες πιο κάτω εκδόσεις ανθολογούνται μέλη λογοτέχνες από τη Γαλλία, την Κροατία, την Ουγγαρία, τη Χιλή, τη Βενεζουέλα. Θα σημειώσω ως πιο γνωστό ανθολογούμενο τον Ζακ Λακαριέρ, μέλος της ΕΠΟΣ από το 1980. Πρέπει όμως να σημειώσω και μία ακόμα παρουσία, ως ενδεικτική και ανοικτών οριζόντων και της νοοτροπίας του Μ.Απ.: Πρόκειται για την περίπτωση του Ελντερντιρί Φαντούλ από το Σουδάν, με σπουδές στις ΗΠΑ και βραβεία στην πατρίδα του, που επιβίωνε περιθωριακά στο κέντρο της Αθήνας παίζοντας φλογέρα, ζωγραφίζοντας και πουλώντας έργα του. Σ’ αυτό λοιπόν τον σύλλογο, έτσι όπως διαμορφώθηκε με τα χρόνια κάτω από την επίδραση και τον τρόπο σκέψης του, ασχολήθηκε ο Μ.Απ. και πρόσφερε αρκετό από τον χρόνο του στις ποικίλες δραστηριότητές του.
Δεν αναφέρομαι στις συζητήσεις τού Διοικητικού Συμβουλίου, ούτε στην έκδοση ανακοινώσεων για διάφορα πνευματικά και πολιτικά ζητήματα. Πρέπει δε να τονισθεί ότι επειδή συχνά λειτουργούσε ατομικά ή με τηλεφωνικές επικοινωνίες ήταν πάντα από τους πρώτους που έπαιρνε θέση με τις ανακοινώσεις του για διάφορα ζητήματα. Αναφέρομαι όμως στις συγκεντρώσεις για την παρουσίαση νέων βιβλίων των μελών της ΕΠΟΣ, για εκδηλώσεις παρουσίασης ποιητών από την περιφέρεια, για επετειακές συγκεντρώσεις και εορτασμούς (λχ. ημέρα ποίησης, εαρινή ισημερία κλπ.) για χαλαρές συζητήσεις και αναγνώσεις ποιημάτων σε μπαρ και καφέ. Στις δραστηριότητες της ΕΠΟΣ πρέπει ακόμα να θυμήσουμε τους ποιητικούς διαγωνισμούς, τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής στην Αθήνα και, κάθε καλοκαίρι, στα Σελιανίτικα και τις θερινές πολιτιστικές διοργανώσεις στην Κεφαλονιά. Σε όλες τις πιο πάνω περιπτώσεις, στα πλαίσια του συγκεντρωτισμού του, έκανε το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς μόνος του. Να εξασφαλίσει δωρεάν τον χώρο, να δώσει για εκτύπωση ή δακτυλογράφηση και φωτοτυπίες τις προσκλήσεις, να τις διανείμει, να γράψει δελτία τύπου, να φροντίσει για τη δημοσίευσή τους κλπ. Κι όλα αυτά με το μικρότερο δυνατό κόστος ή και χωρίς κόστος, καθώς οι οικονομικές δυνατότητες τόσο της ΕΠΟΣ όσο και του ιδίου ήταν πενιχρές. Δεν πρέπει να παραλείψουμε τις εκδόσεις του φορέα, όταν εξασφαλιζόταν το αναγκαίο χρηματικό ποσόν. Έχω υπ’ όψη μου έξη αυτοτελή τεύχη. Πρόκειται για τα ακόλουθα:
- 28 ποιητές, ανθολογία (1980)
- 45 ποιητές, ανθολογία (1990)
- Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Δυναμική - Προοπτικές. Εισηγήσεις συνεδρίου (1991)
- Λογοτεχνία και επανάσταση. 18 κείμενα εισηγήσεων διεθνούς συνεδρίου (1991)
- Μέρες του 2005 και Άνθη Λόγου 2005
- 55 ποιητές. Ανθολογία 2005.
Θα αναφερθώ λίγο αναλυτικότερα στις δύο τελευταίες εκδόσεις. Οι «Μέρες», με τετραχρωμία έργου του Νταλί στο εξώφυλλο, δίνει ένα λιτό, εικονογραφημένο ημερολόγιο προϋπολογισμού 1000 €, 64 σελίδων, διαστάσεων 12Χ17. Σ’ αυτό εκτός από τις 12 σελίδες του ημερολογίου, δημοσιεύονται 34 ποιήματα από ισάριθμους ποιητές, 50 επέτειοι (γεννήσεις ή θάνατοι) συγγραφέων και εικονογράφηση με πέντε έργα του Νταλί και τρία του Πικάσο. Στις 120 σελίδες του δεύτερου βιβλίου περιλαμβάνονται 55 δημιουργοί, βιογραφικό τους με όσα ποιήματά τους μπορεί να χωρέσουν σε δύο σελίδες μικρού μεγέθους. «Χρειάστηκε ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία» όπως γράφει σε σημείωμά του ο Μ.Απ. , «για να διασφαλισθεί η ισοτιμία χωρίς να διαταραχθεί η ενότητα λόγω διαφορετικών αντιλήψεων και τάσεων που προέκυπταν μέσα από τον πλουραλισμό και την πολυφωνία των μελών και μάλιστα χωρίς νόθευση της ελεύθερης βούλησης, της αυθεντικότητας και της ποιότητας».
Το λογοτεχνικό έργο
Μια ακόμα διάσταση της προσφοράς του Μ. Απ. είναι αυτό καθεαυτό το λογοτεχνικό του έργο. Από το 1970, που εκδίδει τις «Παρουσίες», ανθολογία νέων λογοτεχνών και από το 1971 που κυκλοφορεί την πρώτη του ποιητική συλλογή ως το τέλος του 2010 που κυκλοφορεί τη «Διαστολή και συστολή των σωμάτων», μεσολαβούν τέσσερις δεκαετίες και δεκαεπτά βιβλία. Πλήρης κατάλογος των βιβλίων του υπάρχει στο ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού «Ομπρέλα» στη μνήμη του (Φεβρ. 2011). Πρόκειται για δέκα ποιητικές συλλογές, έξι ανθολογίες και μια δίγλωσση συλλεκτική έκδοση ποιημάτων του με ζωγραφικά έργα του Σερβοκροάτη Σλόμπονταν Γιούριτς (1996). Οι ανθολογίες του είναι επικεντρωμένες σε ποιήματα νέων, στην ελληνοτουρκική συνύπαρξη, στην Κεφαλονιά και Ιθάκη, στον ισπανικό εμφύλιο 1936-39 και στον σουρεαλισμό. Ανάμεσα στο έννατο και το δέκατο ποιητικό του έργο μεσολάβησαν δώδεκα χρόνια. Η «Ολονυχτία ή το αλφαβητάρι του έρωτα» εκδόθηκε το 1998 και η «Διαστολή και συστολή των σωμάτων» το 2010.
Η «Ολονυχτία...» (εκδ. Παρουσία) έχει τον παράλληλο τίτλο «Το αλφαβητάρι του έρωτα» και απαρτίζεται από 24 ποιήματα, καθένα από τα οποία αρχίζει με ένα από τα γράμματα της αλφαβήτου, κατά σειρά. Το έργο μάς παραπέμπει με τον τρόπο αυτό στην παράδοση της ερωτικής δημοτικής ποίησης που, ανάμεσα στ’ άλλα, χρησιμοποιεί αλφαβητάρια και ακροστιχίδες. Ερωτική ποίηση λοιπόν, αλλά όχι μόνο, καθώς ο έρωτας έχει πάρει στις μέρες μας και αυτός, αρκετά από τα γνωρίσματά τηςπαρακμιακής εποχής μας. «Η συμφωνία της Χαράς ημιτελής/ δεν έχει ώτα ακουόντων...» γράφει ο ποιητής. Και στο ίδιο κλίμα: «Πριν “αλέκτωρ φωνήσει” ξεχνιούνται τα ονόματα/ όπως οι στίχοι των ποιητών...». Η συλλογή συμπληρώνεται μ’ ένα, εικοστό πέμπτο, ποίημα με τον τίτλο «Διαθήκης φθόγγος υστερόγραφος», μια πνευματική υποθήκη προς τα άλλα «παιδιά της ουτοπίας», τους συναδέλφους του ποιητές και τους συντρόφους του, με οδηγίες ώστε να μη χαθούν όλα στους χαλεπούς καιρούς: «Σκορπίστε ό,τι γράφω στο νοτιά/ τα υπάρχοντα να πάρουν/ ποιητές, ερημίτες, προδομένοι...» και η αρχόντισσα του λάθους του «ένα μπουκέτο τριαντάφυλλα». Ο λόγος του Μ.Απ. είναι πυκνός και λιτός, χαρακτηρίζεται από ερωτισμό αλλά και τρυφερότητα, από κοινωνική ευαισθησία και από φιλοσοφική διάθεση. Συχνά ένας ή δύο στίχοι σε κάθε ποίημα λειτουργούν με αυτόνομο γνωμικό τρόπο και επιδέχονται ειδικό σχολιασμό και προεκτάσεις: «Τα λάθη μοιάζουν με τα πάθη/ τιμωρούν και κρύβονται στη λήθη/ για να επαναληφθούν...». «Ζητιανεύεις χρόνο/ για να τον σκοτώσεις...». «Η καταστολή των επιθυμιών συντελείται με αίμα...».
Η «Διαστολή και συστολή των σωμάτων» είναι το κύκνειο άσμα του Μ. Απ. Το ήξερε όταν έγραφε τα ποιήματα αυτά - κι επειδή είχα τη θλιβερή δυνατότητα να το ξέρω κι εγώ, τον πίεζα για την έκδοση αυτή. Η θεματολογία του κινείται στους ίδιους άξονες με το ως τότε έργο του: τον έρωτα, την απόλαυση του σώματος, την πολιτική, μνήμες των πνευματικών πατέρων. Γράφει στίχους για την αγαπημένη του Ισπανία του ’36: «Ισπανία, μεδούλι των οστών μου/ Καταλούνια αίμα μου απ’ το αίμα σου/ [ ] το βρέφος σας το είπαν επανάσταση/ δεν μπόρεσαν να το πνίξουν, ζει στο λήθαργο...» Δίπλα στο παλαιό, το σύγχρονο. Δίπλα στην Ισπανία τοποθετεί τώρα τον πόλεμο του Ιράκ, με τη σύνθεσή του «Η τριλογία της απώλειας» (Α΄ του Τίγρη, Β΄ του Ευφράτη, Γ΄την επαύριο). Γράφει για το ερωτικό σώμα: «Βιολί το σώμα/ ο πόθος μου μαέστρος/ Βουβό κονσέρτο». Μνημονεύει Σολωμό και Καβάφη, στο ύφος του Καββαδία - όπως του είχε ζητηθεί για αφιέρωμα περιοδικού.
Στα θέματα του αυτά προστίθεται τώρα και η επίγνωση του επερχόμενου τέλους: «Όπου κι αν κατοικούν τα σώματα/ έχουν κοινή κατάληξη στο τέλος./ Πρώτη στάση ο πόνος/ ακολουθεί το σκοτάδι/ νόμοι αδυσώπητοι...» Για να κλείσει το βιβλίο με την «Ανά - παυλα», «Μια ανά-παυλα [:παυλα] που περικλείει τη ζωή/ κόκκινες καμπύλες, γκρίζες τεθλασμένες, μαύρες κάθετες/ Ε-ΡΩΤΑΣ [:ρωτάς]/ ΔΙ-ΑΓΩΝΙΕΣ [:αγωνίες]/ ΘΑ-ΝΑΤΟΣ! [:Νάτος!]. Τα πράγματα το έφεραν έτσι ώστε με αυτή τη συλλογή να ασχοληθούν εκλεκτοί συγγραφείς, σ’ αυτό και σε άλλα αφιερώματα. Γι’ αυτό σταματάμε το δικό μας σχόλιο εδώ.
Η ποίηση του Μ.Απ. χαρακτηρίζεται κι από ένα άλλο στοιχείο: συχνά έχεις την αίσθηση πως διαθέτει την ικανότητα πρόβλεψης των κοινωνικών εξελίξεων, προ-όραση των γεγονότων. Ενδεικτικοί οι στίχοι από παλαιότυερες συλλογές του:
...έπεσε θύμα παγιδευμένων συσκευών
κι ελεγχόμενων ονειρώξεων.
(«Μηχανόραμα»)
...φυγάδες των ιδανικών
κι ιερομάρτυρες των κομπιούτερς
(Άτιτλο, στη συλλογή «Επιβητόρων των Αγίων»)
...Χθες το κέρδος της μάχης
σήμερα η μάχη του κέρδους
τα ποσά είναι δυσανάλογα
κι η ρεκλάμα πάει κι όποιος έχει...
(«Εθνική Παραλλαγή σε ρε μινόρε ΙΙ» στη συλλογή «Η απεργία των αγγέλων»)
Οι πιο πάνω στίχοι, γραμμένοι από τη δεκαετία του ’80, εξακολουθούν να δείχνουν τη σύγχρονη πραγματικότητα, ίσως δε να σημαδεύουν και διαρκέστερες, δηλαδή διαχρονικές αλήθειες. Τέτοιες διαπιστώσεις αναφέρονται πάντα σε μεγαλύτερους ή μικρότερους, αδιάφορο, αλλά σε αληθινούς οπωσδήποτε ποιητές.
Γεράσιμος Α. Ρηγάτος
Συγγραφέας, Αμ. Επικ. Καθηγητής Ιατρικής και
Επίτιμος Δρ. Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών
Τις 13 Οκτωβρίου συμπληρώθηκε ένας χρόνος από τον θάνατο, μέσα στις δύσκολες συνθήκες που συνεπάγεται ένας γενικευμένος καρκίνος, του ποιητή Μάκη (Γεράσιμου) Αποστολάτου (Μ.Απ., 1948-2010). Δεν ήταν όμως μόνο ποιητής ο Μ. Απ. Ήταν συγχρόνως διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού «Ομπρέλα» και πρόεδρος του λογοτεχνικού σωματείου «Ενωτική Πορεία Συγγραφέων». Ήταν για πολλούς νέους ο δάσκαλος και μέντοράς τους, αυτός που τους ώθησε να γράψουν, που τους ενθάρρυνε, που δημοσίευσε τα γραπτά τους. Η πολύπλευρη αυτή συμμετοχή του Μ.Απ. είχε μακρά διάρκεια, καθώς συμπλήρωσε μέχρι τον πρόωρο θανατό του τέσσερις δεκαετίες παρουσίας στα λογοτεχνικά και γενικότερα τα πολιτιστικά μας δρώμενα. Στο σημείωμα που ακολουθεί θα εξετάσουμε με κάθε δυνατή συντομία αυτή την τριπλή συμβολή του Μ.Απ.
Το περιοδικό «Ομπρέλα»
Το περιοδικό «Ομπρέλα» ήταν (μαζί με το δημιουργικό προσωπικό του έργο) η κύρια απασχόληση του Μ. Απ. «Αφιέρωσε σ’ αυτήν τη μισή ζωή του - κυριολεκτικά!», γράφει στο κείμενό του «Το χρονικό της “Ομπρέλας”» ο Γιώργος Καραντώνης (2011). Το περιοδικό είχε πρωτοκυκλοφορήσει το τελευταίο δίμηνο του 1981. Όταν γιορτάστηκαν τα 20 χρόνια του περιοδικού είχαν ήδη κυκλοφορήσει 55 τεύχη. Ο ιδρυτής, εκδότης και διευθυντής του περιοδικού κυκλοφόρησε ως τον θάνατό του 90 συνολικά τεύχη. Το 91ο τεύχος κυκλοφόρησε ως αφιέρωμα στον Μ. Απ. μετά τον θάνατό του από φίλους και συνεργάτες, με κείμενα αναφερόμενα στον ίδιο και σε διάφορες πτυχές του έργου του.
Είναι πράγματι σημαντικό το γεγονός ότι ένα λογοτεχνικό περιοδικό που δεν υποστηριζόταν από κάποιον εκδοτικό οργανισμό, χωρίς επαγγελματικό μηχανισμό ή προσωπικό, που έπαιρνε ελάχιστες διαφημίσεις κυρίως από εκδότες ή συγγραφείς, που είχε ελάχιστες χορηγίες και μικρό αριθμό συνδρομητών, μπόρεσε να επιβιώσει για τριάντα ολόκληρα χρόνια. Τα τελευταία μάλιστα χρόνια συνεχώς βελτιούμενο, με έκδοση αφιερωμάτων σε θέματα ή πρόσωπα, με συνεργασίες διαπρεπών διανοουμένων, πανεπιστημιακών, ακόμα και ακαδημαϊκών. Κι αυτά χωρίς την παραμικρή έκπτωση στις αρχές του περιοδικού και του εκδότη, που εξακολουθούσε να επιλέγει με ελεύθερη σκέψη τα αφιερώματά του και να δημοσιεύει τα καυστικά του σχόλια πάνω σε πνευματικά θέματα. Η έκδοση του περιοδικού μπόρεσε να συνεχιστεί όλον αυτό τον καιρό χάρη στην προσωπική συμβολή του Μ.Απ. Ακόμα και τις πιο δύσκολες μέρες των τελευταίων χρόνων, όταν η αρρώστιά του τον είχε καταβάλει, κύρια έγνοια του ήταν το περιοδικό. Αναζητούσε τυπογραφεία και βιβλιοδετεία στις άκρες της πόλης για να βρίσκει τις φθηνότερες τιμές, δημιουργούσε διαπροσωπικές σχέσεις με τεχνικούς και γραφίστες και διαπραγματευόταν μαζί τους το κόστος. Έκανε μόνος του τις διορθώσεις και επέστρεφε τα δοκίμια. Κι έφερνε τα τεύχη από το τυπογραφείο παρακαλώντας κάποιον από τα μέλη ή τους φίλους της ΕΠΟΣ και της «Ομπρέλας» που είχαν αυτοκίνητο. Τα ανέβαζε στο μικρό διαμέρισμα της Θεμιστοκλέους, ταξινομούσε όσα ήταν για ταχυδρόμηση και μοίραζε με τα ίδια του τα χέρια τα τεύχη στα κεντρικά βιβλιοπωλεία. Με αυτόν τον τρόπο της προσωπικής συμβολής κατόρθωνε να διατηρεί την έκδοση του περιοδικού όλα αυτά τα χρόνια και να έχει το περιθώριο να προσφέρει τεύχη σε διανοούμενους, συγγραφείς, πανεπιστημιακούς κ.α., προκαλώντας και μελλοντικές συνεργασίες.
Λίγους μήνες πριν τον θάνατό του του απονεμήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού η τιμητική σύνταξη λογοτεχνών. Στο ποσό της σύνταξης στήριζε ο Μ.Απ. όλες του τις ελπίδες για τη συνέχιση της έκδοσης του περιοδικού, για τη βελτίωσή του και ίσως τη μικρότερη από μέρους του καταπόνηση, καθώς η αρρώστια του είχε προχωρήσει και οι δυνάμεις του τον εγκατέλειπαν. Τελικά όμως, και παρά τις διάφορες προσπάθειες για την επιτάχυνση της καταβολής της σύνταξης, αυτό δεν έγινε δυνατό. Ο Μ.Απ. πέθανε χωρίς να προλάβει το τιμητικό οικονομικό βοήθημα του Υπουργείου.
Η Ενωτική Πορεία Συγγραφέων
Η ΕΠΟΣ, η Ενωτική Πορεία Συγγραφέων, αποτέλεσε ένα από τα σταθερά ενδιαφέροντα του Μ.Απ. Ξεκίνησε ως «Επιτροπή Αγώνα Νέων Λογοτεχνών» το 1975. Όπως γράφει σε διακήρυξή του το προεδρείο κατά το 2005 ο σύλλογος «... γεννήθηκε και ανδρώθηκε με θυσίες διαγράφοντας μια επίπονη πορεία μέσα από συμπληγάδες και είναι φυσικό να μην είπε ακόμα την τελευταία του λέξη, στο αδύνατο λογοτεχνικό κίνημα». Στις αδικαίωτες φιλοδοξίες της ΕΠΟΣ και προσωπικά του Μ.Απ., που διετέλεσε πρόεδρος της ΕΠΟΣ από το 1979 ως το 2009, ήταν η δημιουργία ομοσπονδίας των αδελφών λογοτεχνικών σωματείων, με τρόπο που θα ισχυροποιούσε τις διεκδικήσεις των λογοτεχνών, ενώ συγχρόνως θα επέτρεπε σε καθένα από αυτά να διατηρεί την ιδεολογική, αισθητική και πρακτική αυτονομία του.
Μία από τις πρωτοτυπίες της ΕΠΟΣ ήταν η ισότιμη εγγραφή στο σύλλογο λογοτεχνών από άλλες χώρες. Στις δυο αναφερόμενες πιο κάτω εκδόσεις ανθολογούνται μέλη λογοτέχνες από τη Γαλλία, την Κροατία, την Ουγγαρία, τη Χιλή, τη Βενεζουέλα. Θα σημειώσω ως πιο γνωστό ανθολογούμενο τον Ζακ Λακαριέρ, μέλος της ΕΠΟΣ από το 1980. Πρέπει όμως να σημειώσω και μία ακόμα παρουσία, ως ενδεικτική και ανοικτών οριζόντων και της νοοτροπίας του Μ.Απ.: Πρόκειται για την περίπτωση του Ελντερντιρί Φαντούλ από το Σουδάν, με σπουδές στις ΗΠΑ και βραβεία στην πατρίδα του, που επιβίωνε περιθωριακά στο κέντρο της Αθήνας παίζοντας φλογέρα, ζωγραφίζοντας και πουλώντας έργα του. Σ’ αυτό λοιπόν τον σύλλογο, έτσι όπως διαμορφώθηκε με τα χρόνια κάτω από την επίδραση και τον τρόπο σκέψης του, ασχολήθηκε ο Μ.Απ. και πρόσφερε αρκετό από τον χρόνο του στις ποικίλες δραστηριότητές του.
Δεν αναφέρομαι στις συζητήσεις τού Διοικητικού Συμβουλίου, ούτε στην έκδοση ανακοινώσεων για διάφορα πνευματικά και πολιτικά ζητήματα. Πρέπει δε να τονισθεί ότι επειδή συχνά λειτουργούσε ατομικά ή με τηλεφωνικές επικοινωνίες ήταν πάντα από τους πρώτους που έπαιρνε θέση με τις ανακοινώσεις του για διάφορα ζητήματα. Αναφέρομαι όμως στις συγκεντρώσεις για την παρουσίαση νέων βιβλίων των μελών της ΕΠΟΣ, για εκδηλώσεις παρουσίασης ποιητών από την περιφέρεια, για επετειακές συγκεντρώσεις και εορτασμούς (λχ. ημέρα ποίησης, εαρινή ισημερία κλπ.) για χαλαρές συζητήσεις και αναγνώσεις ποιημάτων σε μπαρ και καφέ. Στις δραστηριότητες της ΕΠΟΣ πρέπει ακόμα να θυμήσουμε τους ποιητικούς διαγωνισμούς, τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής στην Αθήνα και, κάθε καλοκαίρι, στα Σελιανίτικα και τις θερινές πολιτιστικές διοργανώσεις στην Κεφαλονιά. Σε όλες τις πιο πάνω περιπτώσεις, στα πλαίσια του συγκεντρωτισμού του, έκανε το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς μόνος του. Να εξασφαλίσει δωρεάν τον χώρο, να δώσει για εκτύπωση ή δακτυλογράφηση και φωτοτυπίες τις προσκλήσεις, να τις διανείμει, να γράψει δελτία τύπου, να φροντίσει για τη δημοσίευσή τους κλπ. Κι όλα αυτά με το μικρότερο δυνατό κόστος ή και χωρίς κόστος, καθώς οι οικονομικές δυνατότητες τόσο της ΕΠΟΣ όσο και του ιδίου ήταν πενιχρές. Δεν πρέπει να παραλείψουμε τις εκδόσεις του φορέα, όταν εξασφαλιζόταν το αναγκαίο χρηματικό ποσόν. Έχω υπ’ όψη μου έξη αυτοτελή τεύχη. Πρόκειται για τα ακόλουθα:
- 28 ποιητές, ανθολογία (1980)
- 45 ποιητές, ανθολογία (1990)
- Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Δυναμική - Προοπτικές. Εισηγήσεις συνεδρίου (1991)
- Λογοτεχνία και επανάσταση. 18 κείμενα εισηγήσεων διεθνούς συνεδρίου (1991)
- Μέρες του 2005 και Άνθη Λόγου 2005
- 55 ποιητές. Ανθολογία 2005.
Θα αναφερθώ λίγο αναλυτικότερα στις δύο τελευταίες εκδόσεις. Οι «Μέρες», με τετραχρωμία έργου του Νταλί στο εξώφυλλο, δίνει ένα λιτό, εικονογραφημένο ημερολόγιο προϋπολογισμού 1000 €, 64 σελίδων, διαστάσεων 12Χ17. Σ’ αυτό εκτός από τις 12 σελίδες του ημερολογίου, δημοσιεύονται 34 ποιήματα από ισάριθμους ποιητές, 50 επέτειοι (γεννήσεις ή θάνατοι) συγγραφέων και εικονογράφηση με πέντε έργα του Νταλί και τρία του Πικάσο. Στις 120 σελίδες του δεύτερου βιβλίου περιλαμβάνονται 55 δημιουργοί, βιογραφικό τους με όσα ποιήματά τους μπορεί να χωρέσουν σε δύο σελίδες μικρού μεγέθους. «Χρειάστηκε ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία» όπως γράφει σε σημείωμά του ο Μ.Απ. , «για να διασφαλισθεί η ισοτιμία χωρίς να διαταραχθεί η ενότητα λόγω διαφορετικών αντιλήψεων και τάσεων που προέκυπταν μέσα από τον πλουραλισμό και την πολυφωνία των μελών και μάλιστα χωρίς νόθευση της ελεύθερης βούλησης, της αυθεντικότητας και της ποιότητας».
Το λογοτεχνικό έργο
Μια ακόμα διάσταση της προσφοράς του Μ. Απ. είναι αυτό καθεαυτό το λογοτεχνικό του έργο. Από το 1970, που εκδίδει τις «Παρουσίες», ανθολογία νέων λογοτεχνών και από το 1971 που κυκλοφορεί την πρώτη του ποιητική συλλογή ως το τέλος του 2010 που κυκλοφορεί τη «Διαστολή και συστολή των σωμάτων», μεσολαβούν τέσσερις δεκαετίες και δεκαεπτά βιβλία. Πλήρης κατάλογος των βιβλίων του υπάρχει στο ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού «Ομπρέλα» στη μνήμη του (Φεβρ. 2011). Πρόκειται για δέκα ποιητικές συλλογές, έξι ανθολογίες και μια δίγλωσση συλλεκτική έκδοση ποιημάτων του με ζωγραφικά έργα του Σερβοκροάτη Σλόμπονταν Γιούριτς (1996). Οι ανθολογίες του είναι επικεντρωμένες σε ποιήματα νέων, στην ελληνοτουρκική συνύπαρξη, στην Κεφαλονιά και Ιθάκη, στον ισπανικό εμφύλιο 1936-39 και στον σουρεαλισμό. Ανάμεσα στο έννατο και το δέκατο ποιητικό του έργο μεσολάβησαν δώδεκα χρόνια. Η «Ολονυχτία ή το αλφαβητάρι του έρωτα» εκδόθηκε το 1998 και η «Διαστολή και συστολή των σωμάτων» το 2010.
Η «Ολονυχτία...» (εκδ. Παρουσία) έχει τον παράλληλο τίτλο «Το αλφαβητάρι του έρωτα» και απαρτίζεται από 24 ποιήματα, καθένα από τα οποία αρχίζει με ένα από τα γράμματα της αλφαβήτου, κατά σειρά. Το έργο μάς παραπέμπει με τον τρόπο αυτό στην παράδοση της ερωτικής δημοτικής ποίησης που, ανάμεσα στ’ άλλα, χρησιμοποιεί αλφαβητάρια και ακροστιχίδες. Ερωτική ποίηση λοιπόν, αλλά όχι μόνο, καθώς ο έρωτας έχει πάρει στις μέρες μας και αυτός, αρκετά από τα γνωρίσματά τηςπαρακμιακής εποχής μας. «Η συμφωνία της Χαράς ημιτελής/ δεν έχει ώτα ακουόντων...» γράφει ο ποιητής. Και στο ίδιο κλίμα: «Πριν “αλέκτωρ φωνήσει” ξεχνιούνται τα ονόματα/ όπως οι στίχοι των ποιητών...». Η συλλογή συμπληρώνεται μ’ ένα, εικοστό πέμπτο, ποίημα με τον τίτλο «Διαθήκης φθόγγος υστερόγραφος», μια πνευματική υποθήκη προς τα άλλα «παιδιά της ουτοπίας», τους συναδέλφους του ποιητές και τους συντρόφους του, με οδηγίες ώστε να μη χαθούν όλα στους χαλεπούς καιρούς: «Σκορπίστε ό,τι γράφω στο νοτιά/ τα υπάρχοντα να πάρουν/ ποιητές, ερημίτες, προδομένοι...» και η αρχόντισσα του λάθους του «ένα μπουκέτο τριαντάφυλλα». Ο λόγος του Μ.Απ. είναι πυκνός και λιτός, χαρακτηρίζεται από ερωτισμό αλλά και τρυφερότητα, από κοινωνική ευαισθησία και από φιλοσοφική διάθεση. Συχνά ένας ή δύο στίχοι σε κάθε ποίημα λειτουργούν με αυτόνομο γνωμικό τρόπο και επιδέχονται ειδικό σχολιασμό και προεκτάσεις: «Τα λάθη μοιάζουν με τα πάθη/ τιμωρούν και κρύβονται στη λήθη/ για να επαναληφθούν...». «Ζητιανεύεις χρόνο/ για να τον σκοτώσεις...». «Η καταστολή των επιθυμιών συντελείται με αίμα...».
Η «Διαστολή και συστολή των σωμάτων» είναι το κύκνειο άσμα του Μ. Απ. Το ήξερε όταν έγραφε τα ποιήματα αυτά - κι επειδή είχα τη θλιβερή δυνατότητα να το ξέρω κι εγώ, τον πίεζα για την έκδοση αυτή. Η θεματολογία του κινείται στους ίδιους άξονες με το ως τότε έργο του: τον έρωτα, την απόλαυση του σώματος, την πολιτική, μνήμες των πνευματικών πατέρων. Γράφει στίχους για την αγαπημένη του Ισπανία του ’36: «Ισπανία, μεδούλι των οστών μου/ Καταλούνια αίμα μου απ’ το αίμα σου/ [ ] το βρέφος σας το είπαν επανάσταση/ δεν μπόρεσαν να το πνίξουν, ζει στο λήθαργο...» Δίπλα στο παλαιό, το σύγχρονο. Δίπλα στην Ισπανία τοποθετεί τώρα τον πόλεμο του Ιράκ, με τη σύνθεσή του «Η τριλογία της απώλειας» (Α΄ του Τίγρη, Β΄ του Ευφράτη, Γ΄την επαύριο). Γράφει για το ερωτικό σώμα: «Βιολί το σώμα/ ο πόθος μου μαέστρος/ Βουβό κονσέρτο». Μνημονεύει Σολωμό και Καβάφη, στο ύφος του Καββαδία - όπως του είχε ζητηθεί για αφιέρωμα περιοδικού.
Στα θέματα του αυτά προστίθεται τώρα και η επίγνωση του επερχόμενου τέλους: «Όπου κι αν κατοικούν τα σώματα/ έχουν κοινή κατάληξη στο τέλος./ Πρώτη στάση ο πόνος/ ακολουθεί το σκοτάδι/ νόμοι αδυσώπητοι...» Για να κλείσει το βιβλίο με την «Ανά - παυλα», «Μια ανά-παυλα [:παυλα] που περικλείει τη ζωή/ κόκκινες καμπύλες, γκρίζες τεθλασμένες, μαύρες κάθετες/ Ε-ΡΩΤΑΣ [:ρωτάς]/ ΔΙ-ΑΓΩΝΙΕΣ [:αγωνίες]/ ΘΑ-ΝΑΤΟΣ! [:Νάτος!]. Τα πράγματα το έφεραν έτσι ώστε με αυτή τη συλλογή να ασχοληθούν εκλεκτοί συγγραφείς, σ’ αυτό και σε άλλα αφιερώματα. Γι’ αυτό σταματάμε το δικό μας σχόλιο εδώ.
Η ποίηση του Μ.Απ. χαρακτηρίζεται κι από ένα άλλο στοιχείο: συχνά έχεις την αίσθηση πως διαθέτει την ικανότητα πρόβλεψης των κοινωνικών εξελίξεων, προ-όραση των γεγονότων. Ενδεικτικοί οι στίχοι από παλαιότυερες συλλογές του:
...έπεσε θύμα παγιδευμένων συσκευών
κι ελεγχόμενων ονειρώξεων.
(«Μηχανόραμα»)
...φυγάδες των ιδανικών
κι ιερομάρτυρες των κομπιούτερς
(Άτιτλο, στη συλλογή «Επιβητόρων των Αγίων»)
...Χθες το κέρδος της μάχης
σήμερα η μάχη του κέρδους
τα ποσά είναι δυσανάλογα
κι η ρεκλάμα πάει κι όποιος έχει...
(«Εθνική Παραλλαγή σε ρε μινόρε ΙΙ» στη συλλογή «Η απεργία των αγγέλων»)
Οι πιο πάνω στίχοι, γραμμένοι από τη δεκαετία του ’80, εξακολουθούν να δείχνουν τη σύγχρονη πραγματικότητα, ίσως δε να σημαδεύουν και διαρκέστερες, δηλαδή διαχρονικές αλήθειες. Τέτοιες διαπιστώσεις αναφέρονται πάντα σε μεγαλύτερους ή μικρότερους, αδιάφορο, αλλά σε αληθινούς οπωσδήποτε ποιητές.
Γεράσιμος Α. Ρηγάτος
Συγγραφέας, Αμ. Επικ. Καθηγητής Ιατρικής και
Επίτιμος Δρ. Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου