Τεύχος 85 - επιλεγμένο κείμενο

Ελένη Γκίκα: Οι δαίμονες της δυσπιστίας και της αμφιβολίας – Αφορμή «Οι δαιμονισμένοι» του Φ. Ντοστογιέφσκι

«Είμαι παιδί της εποχής μου, παιδί της δυσπιστίας και της αμφιβολίας, μέχρι και σήμερα και μέχρι (το ξέρω αυτό) το θάνατο. Πόσα τρομαχτικά μαρτύρια μου κόστισε και μου κοστίζει ακόμα η λαχτάρα να πιστέψω, που γίνεται τόσο δυνατότερη όσο περισσότεροι γίνονται οι αντίθετοι λόγοι». Και στο «Ημερολόγιο ενός συγγραφέα»: «Δεν είμαι σαν κανένα χαμίνι, που πιστεύω στο Χριστό, και που το εξομολογούμαι: το Ωσαννά μου πέρασε από ένα απέραντο χάσμα αμφιβολίας», ο Ντοστογιέφσκι δεν την έκρυβε, την ομολογούσε, όλην αυτή την αγωνία την έγραφε, εξάλλου, μια ζωή. Την υποστήριξε με τη ζωή του την ίδια στο ξεκίνημα: Στρατοδικείο «για συμμετοχή σε πολιτική συνωμοσία», θανατική ποινή, τέσσερα χρόνια εξορία στη Σιβηρία… Αλλά κι αργότερα, δεν ήταν ο συγγραφέας που έγραψε «αβρόχοις ποσί». Γι’ αυτό κι υπήρξε επάξια «ο ποιητής της Συνείδησής μας». Αντικρίζοντας τον Θεό σαν φως και φωτιά, σαν ένθεος κι ασεβής, ταυτοχρόνως.

Τα βιβλία του κατά συνέπεια, αναλόγως τον αναγνώστη και τη στιγμή μας, άλλα! Γι’ αυτό και τον «διαβάζουμε» ξανά και ξανά. Βρίσκοντάς τον κάθε φορά άλλον!

Οι εκδόσεις «Ίνδικτος», υλοποιώντας το όνειρο του εκδότη τους Μανόλη Βελιτζανίδη, ξεκίνησαν να κάνουν κάτι σχεδόν μυθικό, μνημειακό: να «ξαναδιαβάζουν» τον Ντοστογιέφσκι με γλώσσα σύγχρονη, αφετηρία σημερινή, εισαγωγικά σημειώματα, επίμετρα και κατά πώς του αξίζει. Το πρώτο βιβλίο που κυκλοφόρησε, και το πλέον σύγχρονο, πολιτικό, προφητικό: «Οι Δαιμονισμένοι». Βεβαίως, όλο εκείνο το βάρος της ιδιαίτερης αυτής ανάγνωσης δεν θα μπορούσε να το σηκώσει παρά η Ελένη Μπακοπούλου σε γλώσσα σπαρταριστή (εννοείται από τα ρωσικά). Στις 1.264 σελίδες: Όλη η αντίφαση της βαθιάς κι ανήσυχης ρώσικης ψυχής. Η δική του «γενναία» και «παράφορη» διαδρομή από τις παρυφές των αναρχικών και τον επαναστατικό όμιλο του Πετρασέφσκι, στο λαϊκό πνεύμα και στην αυθεντική ρωσική ψυχή, στον πανσλαβισμό, στη διαρκή αναζήτηση του Θεού, στον Θεό. (Διότι πώς αλλιώς μπορεί κάποιος να φτάσει σε τέτοια βάθη). Η δική μας παράλογη, δυσερμήνευτη εποχή. Επειδή ο γεννημένος το 1821 Ντοστογιέφσκι, μιλώντας το 1871 για τους «Δαιμονισμένους» της πατρίδας του, για τους «Δαιμονισμένους» της εποχής μας και τους δικούς μας δαίμονες πάλι μιλούσε. Ωθώντας μας να τους αντικρίσουμε όλο και πιο βαθιά.

Ο μηδενιστής Πιοτρ Βερχοβένσι (Νιετάγιεφ) που αποτελεί μαζί με τον «αινιγματικά δαιμονικό Νικολάι Στραβρόγκιν το επίκεντρο, στοίχειωσε τις γενιές που ακολούθησαν, έκανε μετά από χρόνια τον Χόρχε Σεμπρούν να επανέρχεται με την επιστροφή του Νιετσάγιεφ». Και τον Στέλιο Ράμφο να αναγνωρίζει ότι δεν θα υπήρχε καν… τρομοκρατικό αίνιγμα και ζητούμενο για τη διωκτική αρχή εάν οι άντρες της αντιτρομοκρατικής είχαν διαβάσει τους «Δαιμονισμένους»!

Αλλά δεν είναι μόνο το ιδεολογικό υπόβαθρο και τα πολιτικά ζητήματα που θίγονται κατά τρόπο απολύτως ερμηνεύσιμο, είναι και όλη η αντίφαση και η παραφορά της ανθρώπινης φύσης. Οι σχέσεις πατέρα-γιου όσον αφορά τους Στεπάν Τροφίμοβιτς και Πιοτρ Βερχοβένσκι, οι σχέσεις μητέρας-γιου στις συμπεριφορές της Βαρβάρα Πετρόβνα και του Νικολάι Στραβρόγκιν, αλλά και όλες οι άλλες συγκρούσεις και σχέσεις κοινωνικής ή ψυχικής υποτέλειας. Η ερωτική εξάρτηση, η αυτοκαταστροφή και ο σαδομαζοχισμός της ανθρώπινης φύσης. Οι επιθυμίες και οι ενοχές, το έγκλημα και η μεταμέλεια, ο θύτης και το θύμα, ο αμαρτωλός και ο εξαγνισμένος που αλλάζουν «δέρμα» και στρατόπεδο, ενίοτε.

Από τις συγκλονιστικότερες σελίδες αυτές που αφορούν την ιδεολογική κόντρα Νικολάι Στραβρόγκιν και Σάτοφ (Η νύχτα: «για να κάνεις σάλτσα λαγού, χρειάζεται ένας λαγός, για να πιστέψεις στο Θεό, χρειάζεται ένας Θεός», σελ. 423). Και η μοναδική εξομολόγηση του Νικολάι Στραβρόγκιν προς όλους και στον Τύχωνα (στο βιβλίο εμπεριέχονται και ο δυο εκδοχές, ακόμα και η εξομολόγηση η λογοκριμένη).

«Είναι σχεδόν ιστορικό δοκίμιο», έγραφε ο συγγραφέας του, ο οποίος κατόρθωσε να δώσει σχεδόν παραβολική μορφή στα παράδοξα της ψυχής και στα βάθη της ανθρώπινης αβύσσου. Έτσι ώστε κάθε αναγνώστης ή κάθε εποχή να μην αντικρίζει στους «Δαιμονισμένους» παρά τον καθρέφτη της. Τα «εαυτής δαιμόνια» σχεδόν με ευαγγελικό τρόπο.

Ένα βιβλίο σαν ζωή, ανοιχτό στις ερμηνείες και στο ενδεχόμενο που κρατά τις απαντήσεις για πολλές ερωτήσεις που ούτε καν διατυπώθηκαν, δεδομένου του γεγονότος πως αυτονόητο δεν υπάρχει!

Χίλιες διακόσιες πενήντα επτά σελίδες, φως και φωτιά, αναλόγως!

Σ’ αυτές εμπεριέχονται, εκτός από βιογραφικά και αυτοβιογραφικά στοιχεία, χειρόγραφες σελίδες και σημειώσεις για το μυθιστόρημα και φωτογραφίες του συγγραφέα, καθώς και ένα εξαιρετικό επίμετρο και εισαγωγή στο έργο και στην εποχή του.

Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε «ένας κατεξοχήν μαχόμενος ιδεολόγος συγγραφέας» που «ό,τι πίστεψε το πίστεψε με πάθος, ό,τι πολέμησε, το πολέμησε με πάθος» και «άνθρωπος των άκρων» κι αυτός, αναζήτησε «τις βαθύτερες αιτίες του πάθους που ωθεί τους ανθρώπους στα άκρα». Αναζήτησε με κόπο και πόνο και δυσπιστία κι αμφιβολία, με άσβεστη δίψα, σαν καιόμενη βάτος, τον Θεό και τον βρήκε σ’ απύθμενα κόλασης πολλές φορές βάθη. Ας μην ξεχνάμε ότι τον χλιαρό, ούτε Θεός ούτε και δαίμονας τον καταδέχεται εξάλλου!

ΕΛΕΝΗ ΓΚΙΚΑ
Συγγραφέας-Κριτικός λογοτεχνίας